ROBIN DE RAAFF: WAITING FOR MISS MONROE (2012)

De reden waarom De Raaf in de aanloop naar de repetities, terwijl hij nog druk aan het componeren was, toch tijd voor dit ene gesprek maakte, is eenvoudig te verklaren uit het gegeven dat hij ons ultieme doel volledig onderschrijft: aandacht voor Nederlandse opera's en Nederlandse operacomponisten. Robin de Raaff is zo’n Nederlandse componist, die tegen beter weten in opera’s componeert. Tegen beter weten in omdat er tot dusverre nog nooit een Nederlandse opera is gecomponeerd die verder kwam dan de wereldpremière en misschien een incidentele reprise. Tegeijkertijd is de opgave waar een componist zich met het componeren van een opera voor gesteld ziet enorm.  Aan Raaff werkte De Raaff meer dan tien jaar! Hij had zich Na Raaff dan ook voorgenomen NOOIT meer een opera te componeren... en nu is daar die nieuwe opera met de intrigerende titel Waiting for Miss Monroe.

RdR: De titel is natuurlijk een knipoog naar de titel van Samuel Beckets absurdistische toneelstuk Waiting for Godot, maar inhoudelijk refereert het aan het gegeven dat Marilyn Monroe berucht was vanwege haar voortdurend te laat komen of afzeggen vanwege ziekte. Er zijn beroemde werkschema’s van filmsets, waar je ziet dat alle sterren klaarstaan om een bepaalde scène op te namen, die dan niet doorgaat, omdat Miss Monroe niet beschikbaar is. Daar begint de opera mee: iedereen wacht op Marilyn Monroe, maar ze arriveert maar niet, omdat er weer iets niet helemaal volgens haar boekje verliep. Dat is een dramatisch sterk begin, het zet haar direct op de kaart. Het laat de curieuze mix zien van een professionele wereld waarin ze de absolute top bereikte, waarbij dan gek genoeg alle dramatiek van haar karakter eigenlijk een dergelijk succes bij voorbaat lijkt uit te sluiten.

De 'geheime' Marilyn Monroe tapes

Hoe kom je eigenlijk op zo’n onderwerp uit. Stelt iemand dat voor? Of had je er zelf een fascinatie voor?

RdR: Nee, Monroe is niet iemand van mijn generatie. Als iemand van een andere generatie voel je het niet op dezelfde manier als met een sexidool van je eigen generatie. Het ging eigenlijk een beetje op dezelfde manier als bij mijn eerste opera, Raaff, die gaat over een beroemde Mozart-tenor met dezelfde achternaam als de mijne, Anton de Raaff. Daar heb je de connectie met Mozart en een soort Mulischiaanse combinatie van een toneelstuk in een toneelstuk. Daarna was ik niet van plan ooit nog een opera te schrijven. Omdat het enorm veel werk voor enorm weinig resultaat is. Maar anderzijds is het produceren van die opera een fantastische ervaring geweest. Er komt zoveel kijken bij het werken met een opera-team, de zangers, de dirigent, de regie, de productie. De productietijd is vele malen langer dan bij een orkeststuk. Dat wordt vaak op de dag zelf even gerepeteerd en je kunt amper de eerste violist een hand geven. Maar goed, na Raaff kwamen er uiteindelijk toch ideeën over een nieuwe opera. Ik liep eerst rond met het idee een opera over de camp glitter-glamour pianist Liberace te schrijven. Ik zag daar ook weer overeenkomsten met Anton de Raaff, die Mozarts opera’s destijds populariseerde. Liberace ‘poppifies’ op een eigentijdse wijze en op zijn eigen manier het fenomeen klassieke muziek.

Liberace werd het uiteindelijk niet. Dat kwam omdat De Raaff op een dag hoorde van de zogenoemde Marilyn Monroe tapes: bandopnamen die ze privé voor haar psychiater insprak. Het zijn deze banden geweest die De Raaff over de drempel trokken met betrekking tot het verbreken van zijn eerdere belofte aan zichzelf, om nooit meer een opera te componeren:

RdR: De tapes liggen in een kluis in de VS en ze moeten vrijgegeven worden als Monroe 75 jaar dood is. Dan zal er nog veel meer materiaal vrijkomen, maar die tapes zijn natuurlijk heel interessant. Vooral nu ze nog niet gepubliceerd zijn: wat zou erop staan?! Hier hebben we deze media-ster, de eerste echte ‘moderne’ media-ster, die via de nieuwe communicatiemiddelen wereldwijd beroemd werd. Toen ik vervolgens hoorde van die tapes, raakte ik gefascineerd. Het drama van haar leven kwam plotseling in perspectief van die tapes die ze voor haar psychiater insprak. Plotseling zag je deze superster, die altijd omringd was door mannen en mensen die iets van of met haar wilden, moederziel alleen. Natuurlijk, ze staat op foto’s en films vaak alleen, maar je weet dat rondom haar een enorme machinerie staat opgesteld. Dat ze acteert. Ze is niet echt alleen. Maar op die tapes staat ze alleen en geeft ze zonder camera’s haar naaktste gedachten prijs aan zoiets levenloos als een taperecorder

Geen dom blondje...

Ze zou plotseling intelligent zijn, maar is het niet het klassieke geval van een simpel meisje dat niet kan kiezen tussen haar natuurlijke instinct voor de spierballen van Joe di Maggio en haar fascinatie voor de hersens van Arthur Miller?

RdR: Ik denk niet dat je dat kunt simplificeren. Je zou de vraag ook kunnen draaien: zou Arthur Miller op een dom blondje zijn gevallen? Ik denk dat ze toch iets in haar mars moet hebben gehad om bij hem in de smaak te vallen. Je ziet ook duidelijk dat ze haar eigen weg volgt. Er is dat interview van twee weken voor deze overlijdt. Ze is daar met een vertrouwde interviewer en je hoort haar daar plots spreken als een normale vrouw. Ze laat haar masker vallen, ze praat niet met dat hooggestemde kirrende stemmetje, maar klinkt rijper. Ze was nog jong, 35, maar toch hoor je ineens dat ze volwassener is geworden, een echte vrouw. Dat was confronterend, bijna schokkend, om te zien dat ze haar natuurlijke pose liet vallen.

Man Ray

Je denkt als componist erg visueel. Bij het componeren van Waiting for Miss Monroe werd je bijvoorbeeld geïnspireerd door de beroemde foto van Man Ray, waarop Monroe op de rug wordt gezien, waarop een muzieksleutel is getekend. Kun je dat toelichten?

RdR: Welnu, die specifieke foto evenals de vorm van een cello, toont een sterke overeenkomst met een vrouwelijk lichaam in zijn vorm, niet alleen qua curve, maar ook qua formaat. Dan komen we op die beroemde foto van Man Ray. Dat beeld heeft er toe geleid dat ik bepaalde delen van de strijkers, in het bijzonder de celli, gebruik om haar muziekvorm te geven, specifiek om haar krachtigste en meest professionele momenten te karakteriseren. De opera begint er zelfs mee, met een extreem langzame, klimmende melodie. Dan is er die zwakke andere kaart, drugs, pillen, alcohol. Daarvoor zocht ik de tegenovergestelde benadering en daarvoor gebruikte ik de altviolen. Wederom een uiterst vrouwelijk instrument, in het Italiaans is het ook viola, met de vrouwelijke uitgang. Ik gebruik dat specifiek op haar zwakste momenten, met name op het einde als het leven letterlijk uit haar is weggevloeid. Het is een erg visueel, maar ook erg dramatisch element, om het zo consequent te gebruiken. Het stijgt boven het abstracte uit.

Over Marilyn Monroes vals zingen...

Gebruikt De Raaff ook Monroes beroemde liedjes waar er ondanks haar notoire vals zingen toch miljoenen van over toonbank gingen?

RdR: Er zijn afschuwelijke filmpjes van haar zangkunsten op YouTube, zoals die waar ze voor de troepen in Korea optreedt. Ze zingt daar zo vals als een kraai, maar ik denk wel dat ze een uistekende jazz stem heeft. Geheel tegenovergesteld aan haar high pitched spreektoontje uit de films zingt ze heel laag, een echte altstem met een goede jazz stijl. Ik denk dat ze dat beter beheerst zelfs dan het acteren.

Maar dan vraag je je af: wat doe ik daarmee, met het gegeven dat ze zelf ook zingt. Ik vertaalde dat erin haar rol voor een heel breed vocaal palet te componeren. Je komt voor de vraag wat voor zangeres je ervoor neemt, je zou er twee kunnen nemen. Ik besloot haar stem te gebruiken in zoveel mogelijk verschillende manieren. Er zijn secties zoals in Act II waar ze alleen maar praat, niets is uitgeschreven. Dat is een spannend moment, vanuit het libretto gezien. Er zijn ook momenten die ik ‘freezes’ noem, waarop ze die tapes inspreekt. Dat zijn de momenten waarop je in het orkest een soort gordijn van vrieskoude voor voelt schuiven, van witte toetsen. Daar gebruik ik ‘Sprechgesang’ en gebruik ik alleen ritmische notatie voor haar stem. Dat in contrast met het grootste deel van de opera, waarin ze bijna permanent op toneel staat, als een zingend personage te midden van 9 andere personages. Op het einde komt ze terug als een jong iemand, maar onderweg naar de dood, Norma Jean voor ze beroemd werd.

Een mix tussen drama en diva, witte & zwarte toetsen

Er zijn niet alleen meer opera’s over Marilyn Monroe gecomponeerd, maar ze werd ook een archetype voor operapersonages van lang voor ze geboren werd, zoals Lulu, die met regelmaat à la Monroe op toneel wordt gebracht. Er waren blonde Carmens en recent ging hier nog La fanciulla del West met de Minnie van Eva-Maria Westbroek gemodelleerd op Monroe’s voorloopster Jean Harlow, maar toch vooral ogend als Monroe. Ook indirect zijn er Monroeiseringen, zoals die van Anna Nicole, wederom vertolkt door Westbroek, waarbij Nicole er bij leven alles aan deed er als Monroe uit te zien.

RdR: Dat klopt, zeker Lulu is een goed voorbeeld want dat is eigenlijk de eerste moderne opera in mijn gedachte, met een moderne vrouw in de hoofdrol. Het wel een beetje raar, want Lulu is eigenlijk een heel jong iemand, dus om daar de rijpe, 35-jarige Monroe op los te laten, dat klopt niet helemaal.

Hoewel zijn betoog tot dusverre laat vermoeden dat De Raaff en zijn librettiste vooral de psychologische kant van Monroe belichten, bestrijdt De Raaff dat.

RdR: Het gegeven dat ze dat icoon werd waar je in beeldtaal nog dagelijks mee wordt geconfronteerd, is onderdeel van haar drama. Dat laten we door de opera heen steeds zien, dat is feitelijk zelfs het doel van de opera: te laen zien dat ze juist interessant wordt door die mix van haar glitter & glamourverschijning met haar dramatische kanten. Je kunt het een niet zonder het ander laten zien. We laten haar als een multigetalenteerde, veelzijdige vrouw zien, een intelligentere vrouw dan vaak wordt gedacht. Haar dood reduceert haar vervolgens weer tot een eendimensionaal karakter. Daar komen die witte toonsoorten die ik eerder noemde weer in beeld. Ik zocht inderdaad naar iets muzikaals dat ik aan haar kon linken. Een van de gedenkwaardige muzikale momenten, de beroemdste misschien, is wanneer ze ‘Happy birthday to you’ zingt voor JFK. Ik wist dat we dat op een of andere manier moesten gebruiken, letterlijk of indirect. Als je die melodie vervolgens speelt, dan bestaat deze uit louter witte toetsen. Een ander thema dat heel nauw met haar verwant is en dat ook in de opera zo wordt gebruikt, is het liedje ‘I wanna be loved by you’. Als je dat speelt heb je ook louter witte akkoorden met daar tussenin een incidentele zwarte toets. Maar weet je wat nu het magisch is: ze kan ‘Happy birthday to you’ helemaal niet zingen in die toonsoort. Het is te laag voor haar en daarom zingt ze hem een halve toon hoger. Dat maakt dat haar zanglijn vrijwel volledig de zwarte toetsen volgt. Dat spel met tegenovergestelde kleuren gaf mij fantastische dramatisch materiaal. Met de witte toetsen alleen kun je vrijwel niets doen, maar de omslag naar de zwarte brengt spanning in de muziek.

Laura Aikin

Gecomponeerd voor Laura Aikin, getailleerd naar haar stem

RdR: Met een dergelijk beroemd karakter, heeft iedereen er een beeld van. Het eerste dat ik wilde doen was een stapje terug. Daar dwingt de vertolker je al toe, want die klinkt niet zoals Monroe. Dan is het nog een de Monroe van Janine Brogt, de librettist en ook van Lotte de Beer, de regisseuse. De eerste is van een oudere generatie, de tweede van een jongere, die kijken allemaal anders naar Monroe. Het creëren is ook een groepsproces waarin je groeit. Ik ben met Janine juist verder gegaan waar het met Raaff ophield.

Op de stem geschreven

RdR: Je schrijft een rol op een stem door te werken met wat je tot je beschikking hebt. Je kunt op een gegeven moment voorspellen hoe iets in haar stem zal uitwerken. Dan kun je het karakter op de zanger gaan spelden.

Wat zijn de specifieke vocale karakteristieken van Laura Aikin?

RdR: Haar stem is erg flexibel. Ze kan erg laag bijvoorbeeld, wat goed van pas komt in het ‘Happy birthday’ moment. Als een dramatische sopraan kon ze ook dingen zingen in regionen waar zangers normaal gesproken zouden moeten passen. Ze had een heel open houding voor het project.

Van Raaff is er de cd. Erg dramatisch met soundscapes, vol wilde, energieke muziek. Het is een soort muzikaal statement. Dan eindigt het afgezien van die cd uiteindelijk toch in de koelkast. Zit dat je niet dwars?

RdR: Ja. Dat zit me dwars. Vandaar dat ik lang na moest denken voor ik alsnog weer een opera schreef. Maar ik vond het onderwerp zo aansprekend en zo internationaal dat ik uiteindelijk dacht: ik ga ervoor. Het is inmiddels veel langer al dan Raaff en ik ben er erg trots op.

Het Robin de Raaff geluid!

Kunnen we in Waiting for Miss Monroe het type soundscapes verwachten dat we uit Raaff kennen?

RdR: Als ik terugluister naar Raaff, was het erg compact. Typisch iets dat componisten doen bij hun eerste opera. In Waiting for Miss Monroe schiep ik meer ruimte, meer openheid om dingen uit te schakelen ook. Verstilling, alleen de celli, zoals ik eerder zei, vanwege de betekenis ervan. Of alleen de altviolen. Ergens vormen ze zelfs een soort koraal.

Er is meer contrast tussen climaxen en intimiteit?

RdR: Ja, Waiting for Miss Monroe heeft een grotere reikwijdte dan Raaff. Het is ook een groter orkest. Ik voelde daar de behoefte aan omdat ik in Raaff een koor had, een saxofoon en zaken die ik hier niet kon gebruiken. Ik vroeg mij af hoe ik het geluid van het orkest kon vernieuwen en keerde de dingen vervolgens binnenstebuiten.

Monroe als breed toegankelijk onderwerp

De Raaff geeft grif toe een onderwerp als Marilyn Monroe ook bewust vanwege de brede toegankelijkheid te hebben gekozen:

RdR: Absoluut. Dat speelde zeker mee. Het leek mij een goed, internationaal onderwerp. Daar komt nog bij dat zoveel mensen door dat verhaal een makkelijkere ingang krijgen naar je muziek en hetgeen er op toneel gebeurt. De muziek ondersteunt dat, of spreekt het soms tegen. Je hebt zoveel manieren om een publiek een ingang naar de actie te verschaffen dan alleen de letterlijke. Met muziek kun je lagen scheppen, de actie op een andere manier belichten en zo je publiek uitdagen. Aldus wordt je muziek interessanter, dat is heel anders dan in een concertzaal 20 minuten luisteren naar een instrumentaal stuk, iets dat voor sommige mensen heel erg moeilijk is.